Միքայել Նալբանդյան

Հոգևորականների հալածանքներից և իշխանությունների հետապնդումից խուսափելով՝ 1853թ. մեկնում է Պետերբուրգ, որտեղ էլ հանձնում է համալսարանական քննություններ՝ հայոց լեզվի ուսուցիչ լինելու իրավունք ստանալու: Նալբանդյանը հայոց լեզու է դասավանդում Մոսկվայի Լազարյան ճեմարանում՝ միաժամանակ սովորելով Մոսկվայի համալսարանի բժշկական ֆակուլտետում որպես ազատ ունկնդիր:

 

Հետագայում Նալբանդյանը երկու անգամ ուղևորություն է կատարում արտասահման: Լոնդոնում եղած ժամանակ կապեր է հաստատում Գերցենի, Օգարյովի, Սեռնո Սոլովևիչի հետ: Երբեք կանոնավոր դպրոց չի հաճախել. սեփական կրթությունն իր անձնական ջանքերի և աշխատասիրության պտուղն է եղել: Նախիջևանում Խալիպյան աղայի դեմ պայքարում պաշտպանել է ժողովուրդի իրավունքը: Հեռանալով Մոսկվա՝ նշանակվել է հայոց լեզվի ուսուցիչ:

 

Մոսկվայում սերտ բարեկամությամբ կապվել է Ստեփանոս Նազարյանցի հետ, որի՝ 1858թ.-ին հրատարակած «Հյուսիսափայլ»-ի ամենամեծ աջակիցն է դառնում: 1859թ.-ին առողջական պատճառներով մեկնել է Եվրոպայի կարևոր կենտրոնները: Նալբանդյանը 1860թ.-ին մեկնել է Հնդկաստան հնդկահայ վաճառական Մասեհ Բաբաջանի՝ Նոր Նախիջևանի համայնքին կտակած ժառանգությունն ստանալու նպատակով: 

 

1862թ.-ին Նալբանդյանը վերադառնում է ուղևորությունից, մասնակցում «Զեմլյա ի վոլյա» կազմակերպության ընդհատակյա գործունեությանը, ձերբակալվում Լոնդոնում ռուս հեղափոխականների հետ համագործակցելու մեղադրանքով և բանտարկվում Սանկտ Պետերբուրգի Պետրոպավլովյան ամրոցում: 1865թ.-ին թոքախտով հիվանդ Նալբանդյանն աքսորվում է Սարատովի նահանգի Կամիշին քաղաքը, որտեղ էլ մահանում է:

 

Նալբանդյանի գործն ամփոփվում է մի շարք բանաստեղծություններով՝ հրատարակված «Հյուսիսափայլ»-ում «կոմս Էմմանուել» և այլ ծածկանուններով, գրաբար քերթվածներով, հոդվածներով, ինչպես նաև 1862թ.-ին լույս տեսած «Երկրագործությունը որպես ուղիղ ճանապարհ», «Շերամաբուծություն» երկերով և «Մինին խոսք՝ միւսին հարսն», «Մեռելահարցուկ» վիպակներով:

 

Թարգմանել է «Թափառական հրեան», կատարել է աշխարհաբար մի փոխադրություն՝ Ղազար Փարպեցու «Նամակ առ Վահան Մամիկոնյան»: Նալբանդյանի անունը գլխավորապես հարաբերվում է շուրջ տասնյակ հեղափոխական երգերին, որոնցում ցույց է տրված ազատության վեհ գաղափարը և դրա նկատմամբ ունեցած սերը («Ազատություն», «Մանկության օրեր», «Մեր Հայրենիք» և այլն):